HİCRİ TAKVİM GERÇEĞİ

Peygamberimiz Hz. Muhammed'in sahabelerinden biri olan ve İslam Devleti'nin Hz. Ebu Bekir'den sonraki Başkanı ve (Milâdî 634 - 644) Yılları arasında görev yapan Halifesi. “ Ömer bin-Hattab (Milâdî. 581- 644), İslam Toplumundaki “Sünni” inancına göre dört Raşit Halife'nin (Hulefa-i Raşidin) ikincisidir. “Şiâ” kaynakları ise, Ömer bin Hattab'ın halifeliğini tanımaz. 

İslam Âlemindeki İhtilafların başlangıcı, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (8 Haziran 632) Vefatından hemen sonra ve Ömer bin-Hattab’ın yaptığı müdahale ile Hz. Ebu Bekir’i “Halife” ilan ettirmesi ile İslam Âleminde, aykırı fikirler ve görüşler gündeme gelmeye başlamıştır.

Buradan yaklaşık bir buçuk asır geçen bir olayın değerlendirmesini yapacak değiliz. Ancak, Halife iken Ömer bin-Hattab’ın İslami açıdan Yaptığı çalışmalardan biri olan, günümüze kadar gelen ve İslami toplumlarda uygulanan, Müslüman Takvimi de denilen,  ya da “İslami Takvim” (Arapça: التقويم الهجري; at-taqwīm al-hijrī) “HİCRİ TAKVİM”in uygulanışındaki, “Doğru bilinen Yanlışlara” açıklık getirmek lazım.

Şöyle ki; Önce Mantığımızla bir muhakeme yapalım. “İslami Takvim”, bir başka deyişle “Hicri Takvim” in uygulanması, gerçekten de zorunlu muydu? Peygamberimiz Hz. Muhammed’in bu konuda bir çalışma yaptığı hususunda, İslami kaynaklarda somut bir dayanak var mıydı? Peki, Peygamberimizin Vefatından sonra İslam Âlemine Halife olan Hz. Ebu Bekir’in de, geçen bu iki yılı aşkın görev süresince, bu hususta herhangi bir girişimde neden bulunmadı? Öyle ise bu “Takvim değişikliği” konusu ne zaman gündeme geldi?

Ta ki, Hz. Ebu Bekir’in Vefatından sonra Halife olan, Ömer bin-Hattab’ın, görev süresinin 5. Yılı sonları, ya da 6. Yılın başlarında ortaya atılan bir iddia üzerine, yılların belirlenmesinde sorun oluştuğu bahanesi ile İslami Toplumda, “İslami Takvim” (at-taqwīm al-hijrī ) “HİCRİ TAKVİM”in uygulanmasına geçildi. (Buhârî, et-Târihu'l-Kebîr,I,10 Taberî, Tarihu'l Umem ve'l Mûlük, II,253)

Oysaki Arap Yarımadasını çevreleyen o günkü Devlet ve İmparatorluklarda^[1], Kaynağı “Babil”^[2] olan, hem 12 kamerî aydan ve hem de Güneş esaslı olarak düzenlenmiş olan, 12 kameri aydan oluşan, yıllık bir ay-güneştakvimi kullanılmaktaydı. Babil takviminde de gün, güneşin batımında başlar ve bir sonraki güneşin batımında sona ererdi.

 

Ünlü İslam Araştırmacısı, Tarihçi ve Coğrafyacısı olan, El-Bîrûnî ^[3] (973 - 1048) (Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî) ile yine Ünlü Arap Tarihçi ve Coğrafyacılardan  El-Mesûdî ^[4] (896 - 956) (Tam künyesiyle Ebu el-Hasan Ali bin el-Hüseyn bin Ali el-Mesûdî), İslamiyet öncesi, Arap yarımadasında kullanılan “Takvimler” Konusundaki yaptıkları araştırmalardan, bizlere ulaşan yazılı kaynaklarında, İslamiyet’ten önce de, Bizans İmparatorluğu ve Sasanilerin kullandıkları, Benzer bir “Ay-Güneş” Takvimini, Başta Mekke olmak üzere, bu bölgede bulunan Musevilerin kullandığı “İbrani Takvimi”^[5] ile Hıristiyan kavimleri ve Arabistan’daki diğer kabilelerin de, benzer takvim kullandıklarını, belgelemişlerdir.

El-Bîrûnî  ve El-Mesûdî’nin bu konudaki açıklamalarında; Arap yarımadasında kullanılan Kameri Takvimin, M.Ö. 2000 Yılında yaşadığı düşünülen, Hz. İbraim’e kadar uzandığını ve ayrıca İslamiyet’ten önce kullanılan bu Kameri Takvimin, Hz. Muhammed'in 5. kuşak dedesi olan ve Kureyş kabilesini Kabe çevresine yerleştirerek, Arap Yarımadasındaki ilk Halk Meclisini kurmuş olan, “Kusay bin Kilab’a (M.400-480)”, Arap toplumunda çok önem verdiklerinden, Onun Ölüm Yılını (M.480) o dönem Kameri-Şemsi Takvimin Başlangıcı olarak kullandıklarını belirlemişlerdir.

Bu Takvimde 3 yılda bir 1 ay eklenerek, ayların yerleri sabitleniyordu. O gün kullanılan “Kameri Takvim”, bugünkü kullanılan “Hicri Takvimde” olduğu gibi, aylar yılın mevsimleri arasında dolaşmaz, en fazla 30 gün süren oynamalar olurdu. Bu duruma, kamerî takvimin şemsî takvime uyarlanması suretiyle, takvime yapılan müdahale anlamında “Nesi” ismi veriliyordu.  Ömer bin-Hattab’ın, devrinde Yılların belirgin olmadığı bahanesi ile “Hicri Takvim’e geçilmesi ve “Nesi” uygulamasına da son verilmesi ile İslam’da kutsal ay olarak ön plana çıkan “Ramazan”, her yıl 11 gün önce gelerek, yılın her mevsimine uğramaya başladı.

 Oysa, İslamiyet öncesi Araplar tarafından yılların tespitinde, öncelikle sorun olan ve Yüce Kitabımız Kuranı-ı Kerim deki “Fîl” Suresi’nde de zikredilen, Yemen Valisi “Ebrehe”nin Fillerle Mekke’ye saldırdığı “Fil Olayı” olarak geçen o tarihin, sözde Takvim Başlangıcı olarak nitelendirildiği rivayet edilse de (Tarihu'l-Yakubî, II,1,7), “Fil Olayı`nın gerçek tarihi ile “Ebrehe”nin ordusunun ve fillerin sayısı konusunda dahi, kesin bilgiler bulunmamaktadır. Tarihsel Kıssalar Arabistan tarihi açısından, sözlü tarih olarak nitelendirilen bir döneme aittir. “Fil” Olayının Milâdî 547, 552 veya Milâdî 563’te olduğu rivayet edilir.

Bu konuda bir başka Yaygın olan inanış ise, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in, dedesi Abdulmuttalip’in, Sahih olmayan söylemi üzerine, “Fil Olayı’nın, Peygamberimizin doğum Tarihinden, elli, elli beş gün veya üç ay öncesinde, Muharrem ayı­nın çıkmasına on üç gün kala, vuku bulduğudur.  Bu tarih de Araplar ‘da “Nesi” geleneğini göz önüne alanlara göre M.569, diğerlerine göre ise M.570 veya M.571 yılıdır.

Buda bize şunu gösteriyor ki, “Hicri Takvimin” oluşumunda konu edilen, “Fil” vakası ile ilgili Tarihi söylemlerin “Sahih” olmadığı ve “Ravilerin” söyleminden ileriye gitmediği, görülmektedir.

Bir başka dikkate değer konu ise, “Hicri Takvimin Başlangıç Tarihinin tesbiti.” Bu konuda karar için toplanan Sahâbe, Tarih başlangıcını tayin ederken, ortaya atılan dört alternatif üz­erinde durmuşlar. Bunlar; Peygamberimiz Hz. Muhammed’in “Doğum Tarihi”, “Peygamber oluş Tarihi”, “Hicret ettiği Tarih” ve “Vefat ettiği Tarih”.

Hicri Takvim ’in 1’nci Ayı olan “Muharrem”( محرم ), İslamiyet öncesi Arap yarımadasında da uygulanan “Haram Ay” olarak nitelenen, Kabilelerin Mekke’yi ziyaretlerinde kurulan, Ticari amaçlı Panayırlarda ve “Hac” olarak o dönemde nitelendirilen Kâbe’deki putların ziyaretinde, Kabilelerce ortak alınan kararla Savaş ve avlanmanın yasaklandığı Ay. Yüce Kitabımız Kuran_ı Kerim de; Başta “Tevbe Suresi 36. Ayette Ayların sayısının “oniki” olduğu belirtilirken, Bakara Suresi 194 ve 217’de, Maide Suresi 2 ve 97’de ve Tevbe Suresi 5. Ayette Haram Aylarla ilgili Olaylar anlatılmıştır. Bu Hicri Takvimin ilk ayı, Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre Şubat/Mart Aylarına tekâmül eder.

 Hicri Takvim ’in 2’nci Ayı “Safer” ( صفر ) İslamiyet öncesi Arap yarımadasındaki kabilelerin uyguladığı gibi, Kış aylarının bitimi ile İnsanların gıdalarını temin için, Vaha ve araziler çıkması, Haram Ayın bitişi ile Savaşacak Kabillerin seferberlik hazırlıklarına başladığı ay olarak zikredilir.

Hicri Takvim ’in 3’cü ve 4’cü Ayları olan “Rebiülevvel”
( ربيع الأول ) ve “Rebiülahir”
( ربيع الآخر )  ayları, “Nesi” uygulamasının iptal edilmediği ve “Hicri” Ayların, sürekli zaman döngüsünde yer değiştirmeyeceği konusunda, bize en büyük ipuçlarını verir. “Rebiülevvel”in Arapça çevirisi, “Baharın gelişi, başlangıcı” olarak tercüme edilir. “Rebiülahir” ise Arapça karşılığı, ”Baharın sonu bitişi” olarak tercüme edilir. “Rebiülevvel” Şemsi Takvimine ve Milâdi Gregoryen^[11] Takvimine göre Nisan/Mayıs Aylarına tekâmül ederken, “Rebiülahir” ise Mayıs/Haziran Aylarına tekâmül eder. Yine aynı şekilde, Hicri Takvim ’in 5’ci ve 6’cı Ayları olan “Cemaziyelevvel” ( جمادى الأولى ) ve “Cemaziyelahir”( جمادى الآخرة ) aylarıda, “Nesi” uygulamasının iptal edilmediği konusunda, bize ipuçlarını verir. “Cemaziyelevvel”in Arapça çevirisi, “İlk Çorak toprak, Yazın başlangıcı” olarak tercüme edilir. “Cemaziyelahir” ise Arapça karşılığı, ”Son Çorak Toprak, Yazın sonu bitişi” olarak tercüme edilir. “Cemaziyelevvel” Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre Haziran/Temmuz Aylarına tekâmül ederken, “Cemaziyelahir” ise Temmuz/Ağustos Aylarına tekâmül eder. Yani Mevsimsel olarak, Yaz ayların konumunu, ismen açıkça bize anlatır.

Hicri Takvim ’in 7’nci Ayı “Recep” ( رجب ) Arapça çevirisi “Saygı duyulan” anlamına gelir. Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre Ağustos/Eylül Aylarına tekâmül eder.

Bir diğeri, Hicri Takvim ’in 8’nci Ayı “Şaban” ( شعبان ) ise, Arapça çevirisi “Dağılmış, Yayılmış” anlamına gelir. Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre Eylül/Ekim Aylarına tekâmül eden bu ayın, Arap dilindeki Tefsiri ise, “ Su bulmak için dağılıp aranan aydır. ”  Yazın kuraklığı ile bu aylarda suları yok denecek kadar azaldığını, Yağmurların daha yağmaya başlamadığını ve insanların su arayışında olduğunu anlatır.

İslami açıdan önem ve değer verilen, Hicri Takvim ’in 9’ncu Ayı “Ramazan” ( رمضان ) Arapça çevirisi “Yanma, sıcak olma ve küllenme” anlamına gelir. Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre Ekim/Kasım Aylarına tekâmül eder. Mevsimsel açıdan ele aldığımızda, Sıcak ve Kurak geçen günlerin artık soğumaya başladığı (Küllendiği) ay anlamını taşır.

 Bilimsel olarak dikkate değer bir başka ay ise, Hicri Takvim ’in 10’nci Ayı “Recep” ( شوّال ) Arapça çevirisi “Yükselmiş” tefsir anlamında ise, Arapların bu ay için “Gebe dişi develer kuyruklarını kaldırır!” anlamında söylerler. Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre bu ay, Kasım/Aralık aylarına tekâmül eder. Bu hususta Yaptığım araştırmada, bu Hicri “Recep” ayında geçen, “Gebe Deve” konusundaki tefsirle bağlantılı olduğunu düşündüğüm, ilgili makaleden bir kesiti, sizlere aktarıyorum. (http://www.tarimsal.com/deve.htm- 9. ÖSTRUS – ÇİFTLEŞME – GEBELİK; Eğer gebelik varsa kuyruğunu havaya kaldırıp çökmeyen dişi deve, erkeğin aşımına izin vermez. Develerde kızgınlık dönemi mevsimsel olarak yağışlarla birlikte başlar ve Genellikle Kasım-Mart aylarında 3-5 ay devam eder).

Söz konusu Bu bilimsel açıklamada “Develerin Gebelik Sürecinin” “Kasım” ayında başladığını açıklarken, Hicri “Recep” ayının, Şemsi (Güneş) Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre, Kasım/Aralık aylarına tekâmül etmesi, tezimizi doğrulamaktadır.

İslam Tarihinde “Haram aylar” dan biri olarak kabul edilen, Hicri Takvim ’in 11’nci Ayı olan “Zilkade” ( ذو القعدة ) Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre, Aralık/Ocak aylarına tekâmül eder. Arapça çevirisinde; “Barışa, Hacca adım, kolaylık” anlamına gelen bu ay, Tefsire esas açıklamada ise, “Hac” için Mekke’ye gitmeye niyetlenenlerin, Kervanla yola çıkma zamanı geldiğini söylerler.

Kervanlardan en büyükleri, senede bir defa Şam ve Mısır'dan Hicaz'a giden Hac kervanlarıymış. Kışın gündüz giderle gece istirahat ederlermiş. Şam'dan çıkan kervanlar, normal olarak yaklaşık altmış günde Mekke'ye vardıkları bilinir. Hicri “Zilkade” ayıda buna işaret eder. 

Hicri Takvim ’in 12’nci ve son Ayı “Zilhicce” ( ذو الحجّة ) nin Arapça çevirisi “Hacca sahiplik eden” anlamına gelir. “Hac Ayı” olarak belirtilen bu ay, Şemsi Takvimine ve Gregoryen Takvimine göre Ocak/Şubat Aylarına tekâmül eder.

Günümüze kadar gelen ve halen o günkü isimleri ile Arap ve İslam dünyasında anılan “Hicri Takvim Ayları” Mânâları açısından, özelliklerini ve isimlerini korumaktadır. Öyle ise, “Nesi” uygulamasının kaldırılması ile sürekli mevsimlerde yıllar içinde gezinen aylar, Tarihsel açıdan bulundukları yerdeki isimlerle, farklılık göstermeyecek miydi?

Şöyle ki; Aşağıda “Hicri Rebîulevvel” Ayın, Milâdi yıllara göre dağılımına bir göz atalım.

Hicri Takvime göre 1. 2. Ve 6. Sırada yer alan “Rebîulevvel” ayının, Arapça çevirisinde anlamının “İlkbahar” olmasına rağmen,  Miladi Takvime konumu, soğuk olan “Kış” aylarına gelmektedir. Çizelgede, 4. ve 5. Sırada ki “Rebîulevvel” ayının, Miladi Takvime göre konumu ise, çok sıcak olan “Yaz” aylarına gelmektedir. Örnek olarak verdiğimiz çizelgedeki Hicri “Rebîulevvel” ayı için, “İlkbahar” ayı olmasına en uygu olanı, 3. Sıradaki, “21 Nisan 2004” Tarihine gelen eşleşmedir.

Bunun dışındaki diğer Hicri Aylarında, Manaları açısından incelendiğinde, sürekli olarak Miladi Takvimde değişik zaman dilimlerinde yer aldıklarını, İsimleri ile Konumlarının farklılıklar gösterdiğini görmekteyiz. “Rebîulevvel” ayındaki mana açısından ortaya çıkan farklılık gibi, Yazın sıcak ve çorak iklimini yansıtan “Cemaziyelahir” ayının, Arabistan yarımadasındaki Yağış ve serin Mevsimine denk gelen  “Ekim, Kasım” aylarına gelmesi! Keza, O bölgedeki Develerin gebe kalmaya başladığı ay olarak, telaffuz edilen, Hicri “Şevval” yani “Kasım Ayı”, Miladi Haziran, Temmuz gibi aylara geldiğinde, nasıl Tercüme edilecek? 

Ömer bin-Hattap’ın  Halifelik döneminde, Madeni para bastırılmış, Devletin Mali işleri için defter tutulmuş, Şehit ve Gazi olan Sahabelerin sicilleri ve Askeri Malzemeleri kayıt altına alınmış vs.

Hicri Kameri (Ay) takviminde “Nesi” (3 yılda bir ay ilavesi) uyarlamasını kaldırdığında, Ömer bin-Hatttap’ Takvimdeki ayların isimlerinin, “Şemsi” takvimine göre, Mevsimlerdeki konumuna aykırı düşeceğini, neden hesap edip düşünmedi? Takvimin adını değiştiren, Ayların adını, neden farklı bir anlama gelecek şekilde değiştirmedi? Daha da önemlisi, Kameri takvime göre Hicri Yıl, Miladi Güneş (Şemsi) takvimine göre her yıl onar günlük kayma ile sürekli bir döngünün içerisine girecekse, neden ısrarla Hicri Takvimin başlangıcını “1 Muharrem”e denk düşürmek için, yaklaşık 66 gün geri çektiler? Bıraksalardı o şekilde kalsaydı!

Demek ki, Her ne kadar Hicri takvim ilan edilmiş olsa da, “Güneş (Şemsi)” takviminin de birlikte devamına karar aldıkları, sadece başlangıç tarihi konusunda ismin değiştirildiğini görüyoruz.

Yaklaşık on beş asır öncesi, Hakkın Rahmetine kavuşmuş olan, Halife Ömer bin-Hatttap’a, Bunu sormaya ya da yargılamaya hakkımız olduğunu düşünmüyorum. Hatta yaptığım araştırmalar sonrasında,  Ömer bin-Hatttap’ın, Hicri Takvimin uygulanmasında, “Nesi” ye son verdiği kanısında da değilim. Ünlü İslam Araştırmacısı, Tarihçi ve Coğrafyacısı olan, El-Bîrûnî  ile El-Mesûdî nin,  İslamiyet öncesi, Arap yarımadasında kullanılan “Takvimler” Konusundaki yaptıkları araştırmalardan, çıkardığımız sonuç, bizi farklı bir boyuta taşıyor.

Ömer bin-Hattap’ın Hicri Takvimi uygulamaya geçildiği dönem, Halifeliğinin (634-644) 7. yıllarına denk gelir. Milâdi 1 Kasım 644'te, güya kendisinden alınan verginin azaltılmasını isteyen, ancak talebi kabul edilmeyen Ebû Lü'lüe tarafından, Medine'de sabah namazında hançerle saldırıya uğrar. Saldırgan intihar ederken Ömer bin-Hattab, üç gün sonra 63 yaşında vefât eder. Eyer ki, Hicri Takvimde “Nesi” (3 yılda bir ay ilavesi) uyarlamasını yapacağı o dönemde vefât etmiş olamaz mı?

Miladi Takvime göre Hicri Takvimde, yılda yaklaşık 10 günlük bir geriye kayma olur. Bunun dışında Astronomik olarak “Hicri takvimlerde” de, miladi takvim gibi artık yıllar mevcuttur. Bu nedenle de 30 yılda yaklaşık 11 günlük bir gerileme yapmaktadır. Bu gerilemeyi düzeltmek için de, 30 yıllık dönemde “Hicri Takvim” 2, 5, 7, 10, 13, 15, 18, 21, 24, 26 ve 29 yılları 355 gün, diğer yıllar ise 354 gün çekmektedir. Bu durumda, Ömer bin-Hattab ve Sahabeler, Eğer ki Peygamberimizin Hicret ettiği Miladi 622 yılı, Hicri Takvim başlangıcı olarak kabul ettiyse, geriye dönük olarak, yaklaşık 20 yıllık zaman dilimine göre 200 günlük geriye kayma söz konusu olacaktır, Astronomik 354 ve 355 gün çeken yılların hesabını, Miladi 641 yılında yaptılar ve ona göre mi Hicri Takvimi oluşturdular? Bunun cevabını da bulamıyoruz.

Hicri takvimle ilgili, dönemsel araştırmalar yaparken, ilginç bir konuda dikkatimi çekti. Gerek İslamiyet’ten önce, gerekse sonra o bölgede kullanılan takvimlere bir göz attım.

          Babil Takviminin Oluşumu

Celali Takvimin Oluşumu